Interpretacja kan. 1295 KPK, w świetle norm kościelnego prawa powszechnego (Kodeks Prawa Kanonicznego) i prawa partykularnego (prawo diecezjalne szczególnie to, które jest zawarte w normach synodalnych).
Artur Nowicki
Kancelaria Radcy Prawnego Artura Nowickiego
Białogard, 2012 rok
1. Pojęcie alienacji w świetle prawa kanonicznego.
Prawo kanoniczne pojęcie alienacji zaczerpnęło z prawa rzymskiego. Prawo rzymskie rozróżniało alienację w sensie ścisłym jako przeniesienie prawa własności oraz w sensie szerokim przeniesienie innego prawa majątkowego.
W prawie kanonicznym alienacją w sensie ścisłym jest każdy akt prawny, w wyniku którego dochodzi do przeniesienia prawa własności, stałego, prawnie nabytego majątku publicznej kościelnej osoby prawnej, na inny podmiot kościelny lub świecki. Alienacją w sensie ścisłym (sensu stricte) jest: darowizna, sprzedaż i zamiana, natomiast w znaczeniu szerokim są wszelkie czynności prawne, w wyniku których stan majątkowy publicznej kościelnej osoby prawnej może ulec pogorszeniu. Tego rodzaju czynności nie są alienacjami w ścisłym tego słowa znaczeniu, jednak wobec faktu, że stosuje się do nich przepisy kan. 1291 – 1294, z uwagi na podobieństwo skutków ubocznych, taktowane są jako alienacja w sensie szerokim.
Do tego typu alienacji (sensu largo) należą: ustanowienie dzierżawy, najmu, zastawu, hipoteki, służebności gruntowej i osobistej, użytkowania, udzielenie poręczenia, użyczenia, pożyczki, zrzeczenie się przysługującej Kościołowi służebności, zrzeczenie się sporu przez zawarcie ugody. To wyliczenie nie ma charakteru katalogu zamkniętego i należą tu również wszelkie inne transakcje, w tym również mające charakter umów nienazwanych, z zawarciem których, związane jest ryzyko pogorszenia sytuacji materialnej Kościoła.
W literaturze współczesnej kanonistyki spotyka się jeszcze pogląd, zaczerpnięty z KPK z 1917 r., że alienacją w sensie szerokim nie jest zaciągnięcie pożyczki bez obciążenia (bez ustanowienia hipoteki), gdyż tego rodzaju czynność nie przynosi pogorszenia stanu posiadania. Wydaje się jednak, że w aktualnym stanie prawnym i w dobie współczesnego obrotu gospodarczego, pogląd ten nie znajduje dostatecznego uzasadnienia.
Przykład: Umowa pożyczki, będąc w samej już swej istocie umową o charakterze zobowiązaniowym, powoduje: powstanie po stronie pożyczkobiorcy długu, a po stronie pożyczkodawcy wierzytelności, której zaspokojenia wierzyciel może ostatecznie dochodzić w postępowaniu egzekucyjnym. To z kolei spowodować może powstanie nie tylko nowych kosztów obciążających pożyczkobiorcę ale i utratę składników jego majątku, a poprzez to, majątek kościelnej osoby prawnej może znaleźć się w gorszej sytuacji, czyli, nie można uznać, zaciągnięcie tego rodzaju pożyczki nie wiąże się z żadnym ryzykiem pogorszenia stanu majątkowego pożyczkobiorcy.
Alienacji nie podlega majątek stały (patrimonium stabile), który stanowią dobra nie przeznaczone bezpośrednio na potrzeby życia codziennego, gdyż stanowią ogólną podstawę egzystencji i funkcjonowania osoby prawnej, a o takim ich charakterze decyduje prawne przeznaczenie. O tym, co w odniesieniu do danego podmiotu stanowi jego patrimonium stabile winien decydować nie tyle charakter mienia lecz to, na ile owo mienie wpływa na stabilność sytuacji ekonomicznej danego podmiotu. Jeśli czynność dotyczy rzeczy lub pieniędzy znaczących z punktu widzenia kondycji finansowej podmiotu uznać należałoby, że dobra te stanowią patrimonium stabile.
2. Warunki alienacji
Alienacja wymaga stosownej zgody, w przypadku każdej alienacji dotyczącej stałego, prawnie nabytego majątku kościelnej osoby prawnej o wartości od 100 tys. do 1 mln euro dokonywanej czy to przez podmiot podlegający władzy biskupa diecezjalnego czy też przez biskupa diecezjalnego w odniesieniu do majątku diecezji.
Na alienację dóbr należących do publicznych osób prawnych podległych biskupowi zgody udziela biskup diecezjalny po uzyskaniu zgody rady ds. ekonomicznych i kolegium konsultorów oraz osób zainteresowanych, jeżeli takie się znajdują.
Kodeksowe określenie stwierdzające, że zgody udziela biskup diecezjalny bardzo zawęża to uprawnienie. W diecezji jest tylko jeden biskup diecezjalny czyli rządca diecezji. Posiada on pełnię władzy: ustawodawczą czyli prawodawczą, administracyjną czyli wykonawczą i sądowniczą. Nie posiada takiego uprawnienie ordynariusz (nie będący biskupem diecezjalnym), ponieważ ordynariuszem kodeks określa osobę posiadająca władzę wykonawczą nawet zastępczą (np.: wikariusz generalny, wikariusz biskupi, zob. kan. 134), tym bardziej nie posiada takiego uprawnienia jakakolwiek inna osoba.
Organy zobowiązane do udziału w procesie alienacji t.j. Rada ekonomiczna i kolegium konsultorów, nie budzą żadnych wątpliwości interpretacyjnych, w odróżnieniu od pojęcia „osoby zainteresowanej”. Kodeks w sposób jasny i jednoznaczny nie określa kto jest osobą zainteresowaną. Na jej określenie używa różnych pojęć: kan. 1292 § 1 KPK stanowi o konieczności uzyskania zgody „osób zainteresowanych”, podczas gdy w kan. 1222 § 2 KPK wymagana jest zgoda „tych, którzy nabyli słuszne uprawnienia”, zaś kan. (50) KPK zaleca wysłuchanie „tych, których prawa mogą być naruszone” (chodzić tu może najczęściej o darczyńców lub ich prawowitych spadkobierców). W dwóch pierwszych przypadkach brak zgody skutkuje nieważnością czynności, w przypadku trzecim wysłuchanie ma charakter jedynie fakultatywny.
Alienacja dóbr publicznych osób prawnych niepodlegających biskupowi odbywa się za zgodą władzy, którą określają własne statuty.
Alienacja dóbr należących do diecezji wymaga zgody obydwu gremiów, kan. 1292 par. 1, oraz jeśli ich wartość przekracza sumę najwyższą Stolicy Apostolskiej.
Alienacja dokonywana przez instytuty zakonne. Ważność każdej alienacji dóbr które stanowią własność stałą osoby prawnej, zależy od zezwolenia kompetentnego przełożonego, wydanego za zgodą jego rady. Nie ma w tym wypadku znaczenia najniższa wartość, natomiast wartość najwyższa nie jest określana przez Konferencję Episkopatu, ale przez samą Stolicę Apostolską.
Dobra prywatnych osób prawnych, zgodnie z kan. 1257, par. 2, mogą być alienowane za zgodą władzy którą określają własne statuty, ponieważ zgodnie z kan. 1291 – 1294 ani kan. 116 i 325 nie podporządkowują tych dóbr normom kodeksowym.
Prawodawca określa również warunki ważnej alienacji: zachowania postanowień prawa państwowego (kan. 1290), uzyskania pozwolenia kompetentnej władzy (kan. 1291), przeprowadzenia stosownej konsultacji z organami doradczymi w celu wysłuchania lub uzyskania zgody (kan. 1292 § 1), zezwolenia Stolicy Apostolskiej (kan. 1292 § 2), wyszczególnienia części wcześniej alienowanych (kan. 1292 § 3), zapoznania się ze stanem materialnym osoby prawnej chcącej dokonać alienacji (kan. 1292 § 4).
Natomiast aby alienacja była godziwa należy: wskazać słuszną przyczynę, dokonać wyceny rzeczy alienowanej, zachować inne środki ostrożności. Oznacza to, że w sytuacji gdy chodzi o alienację dóbr podzielonych należy w prośbie o alienację wyszczególnić części uprzednio alienowane, członkowie kolegiów biorących udział w podejmowaniu decyzji o alienacji winni być wcześniej poinformowani o sytuacji ekonomicznej osoby prawnej chcącej dokonać alienacji, należy dokonać wyceny przez rzeczoznawców i zachować wszelkie należyte środki ostrożności.
3. Wadliwość alienacji
Alienacja jest wadliwa, gdy dokonana została bez zachowania wymogów kanonicznych i rodzi konsekwencje natury cywilnej i karnej w obu porządkach prawnych, tj. zarówno w prawie kanonicznym jak i w prawie państwowym. Brak zezwolenia kompetentnej władzy, czy też brak zgody określonych podmiotów, skutkować będzie kanoniczną nieważnością tej czynności prawnej. W przypadku alienacji dokonywanej przez zarządcę publicznej osoby prawnej podlegającej władzy biskupa, alienacja ta będzie nieważna zarówno wtedy, jeśli zarządca dokona jej bez zwrócenia się o zgodę do biskupa lub wbrew jego woli (kan. 1291 KPK), jak również wtedy, jeśli biskup takiego zezwolenia udzieli bez zgody Rady ekonomicznej i kolegium konsultorów oraz osób zainteresowanych, jeśli takie w sprawie występują (kan. 127 § 1 i 2 pkt 1 KPK). Analogiczny skutek zachodzić będzie również w przypadku alienacji w odniesieniu do patrimonium stabile o wartości ponad 1 mln euro, jeśli alienacja w zakresie przedmiotowych dóbr dokonana zostanie bez zezwolenia również Stolicy Apostolskiej.
Tak więc wymagania sformułowane w kan. 1291-1295 należy spełniać przy alienacji dóbr kościelnych rozumianej szeroko. Czynnością alienacji będzie zatem nie tylko taka czynność, która przenosi własność rzeczy, ale również taka, która sprowadza się do rezygnacji z innego rodzaju zysku należnego Kościołowi, co pogorszy jego stan majątkowy. Może to być: serwitut, użytkowanie, uprzywilejowana dzierżawa, hipoteka (c. Grazioli, 29 VII 1931 r., RRD 23 [1931], s. 345) oraz zwyczajny zarząd dobrami, zwłaszcza jeśli zostały one przekazane w wieczyste użytkowanie (c. Rossetti, 5 V 1922 r., RRD 14 [1922], s. 137). W M.P. Pastorale munus, nr 32, zrównuje się z alienacją: zastaw, hipotekę, dzierżawę, dzierżawę wieczystą oraz zaciągnięcie długów przekraczających sumę wyznaczoną przez konferencję episkopatu.
Kryterium oceny konkretnej czynności, jakie ustala się w niniejszym kanonie, to możliwość pogorszenia sytuacji majątkowej osoby prawnej bądź ze względu na naturę rzeczy, które przestają należeć do majątku, bądź na ich wartość w zestawieniu z wartością całego majątku. W ten sam sposób należy rozważyć, uwzględniając jednocześnie cele alienacji, czy dobro, które zastępuje dobro alienowane, jest ekonomicznym ekwiwalentem, czy może oznacza stratę.
Warto również przypomnieć, że pozwolenia powinny być wydane na piśmie, sformułowane w sposób nie budzący wątpliwości, gdyż są dowodami legalności podejmowanego aktu prawnego. Z braku wiadomości co do szczegółów tej sprawy i możliwości wglądu w akta moja opinia musi pozostać na pewnym stopniu ogólności sformułowanych sądów. Zamieszczony materiał daje jednak, moim zdaniem, łatwość udzielenia szczegółowej odpowiedzi, ważnej dla tej sprawy, każdemu prawnikowi znającemu meritum konfliktu.
/Na ten temat zob. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, Kraków 2011; L. Świto, Alienacja majątku kościelnego w diecezjach rzymskokatolickich w Polsce, Olsztyn 2010/.